مدح و رثای امام حسین (ع) در شعر شاعران کُرد زبان / دکتر بهروز خیریه

واحد خبر ستاد توسعه و بازسازی عتبات عالیات استان کردستان
مقدمه
بی‌شک آن چه ‌در طول تاريخ، موجب غناي ميراث فرهنگي ما شده، توجه به اعتقادات و ارزش‌هاي ديني بوده است. در اين رهگذر عشق به محمد (ص) و آل محمد از ديرباز در ميان مردم ما جايگاهي خاص داشته ‌و چون يکي از عرصه‌هاي بارز تجلي و تبلور باورهاي ديني، هنر و ادبيات است، اعتقادات پاک مسلمانان در هنر و ادبيات اين سرزمين به شکلي بارز منعکس شده است. آن چنان که طي سال‌های سال در تعزيه‌گرداني‌ها، شبيه‌خواني‌ها، نمايش‌ها، در نطق سخنوران و در شعر شاعران، در خطبه‌های علما و مقالات نويسندگان، سيره‌ي زندگي و شهادت پر افتخار آل محمد (ص) محور اصلي موضوعات بوده است. دراين ميان در عرصه‌ي شعر، بهترين و زيباترين سخنان منظوم آن است که‌ با الهام از آيات کلام‌الله، احاديث نبوي، آموزه‌هاي ديني، عرفان اسلامي و زندگاني و سيره‌ي پيامبر گرامي اسلام (ص) و خاندان مطهّرش سروده شده است.

نگاهي گذرا به ديوان اشعار شاعران پر شمارمان بيانگر اين نکته است که‌ عموم اين بزرگان ديوان اشعار خود را - پس از راز و نياز باخدای يکتا- با نعت پيامبر اکرم (ص) و ذکر مناقب و فضائل بی‌شمار خاندان بزرگوارش آغاز کرده‌اند. بعضی از شاعران تا آن جا پیش‌رفته‌اند که‌ در ميان مردم به «شاعران اهل‌بیت» شهرت يافته‌اند و عمده‌ترين بخش آثارشان را مديحه و مرثيه‌هائي تشکيل مي‌دهد که ‌به منظور بزرگداشت شأن و منزلت اهل‌بیت پيامبر سروده‌اند. اما بايد توجه ‌داشت که‌ اين مسئله ‌تنها به ادبيات فارسي محدود نمی‌شود و تنها مختص شاعران شيعه ‌مذهب نيست. بلکه ‌مسلمانان از هر مذهبي و با هر طرز فکري در اين زمينه ‌قلم را به گردش در آورده‌اند و آثار شعرا در نواحي مختلف سرزمين‌هاي مسلمانان سرشار از این‌گونه اشعار است. يکي از عرصه‌هايي که ‌به خوبي بيانگر اين مدعاست، اشعاري است که «‌شاعران کُرد»- که غالباً هم اهل تسنن بوده‌اند- در اين رابطه ‌سروده‌اند. باغستان ادب کردي آراسته‌ به گل‌هاي رنگارنگي است که ‌از اين دريا
سيراب شده‌‌اند. شاعران اهل سنت، همواره ديوان اشعار خود را با مدح پيامبر اسلام (ص) و خاندان مکرمش آغاز کرده‎اند. در این میان ماجرای غم انگیز کربلا و شهادت امام حسین(ع) و یاران باوفایش، چنان بر اندیشه‎ی ایشان مؤثر بوده که موجب شده در این راستا احساسات خود را در قالب ابیاتی وزین بروز دهند.
بی‌گمان این‌گونه اشعار به حدي است که ‌گردآوري و بررسی تمامي آن‎ها در قالب مقاله‎ای چنین مختصر نمی‌گنجد. آنچه در اين مقاله می‌آید همچون قطره‌اي است از دريا و برگ سبزي است که‌ تقديم شما عزیزان می‌کنیم.

اشعار شاعران کُرد در مدح و رثای امام حسین (ع) را از یک دیدگاه می‌توان به دو دسته تقسیم کرد. «نخست اشعاری که به شکل مستقیم در مدح و رثای امام حسین (ع) سروده‎اند». بخش دوم «اشعاری که شاعران کُرد به انگیزه‎های مختلف سروده‎اند» و در آن به دلیلی از ماجرای جان‌گداز کربلا یادکرده‌اند.

قسمت اول) اشعاری که به شکل مستقیم در مدح و رثای امام حسین (ع)سروده شده است
با بررسی شعر شاعران کُرد در می‌یابیم که شاعران برجسته‎ای چون: «نالی، مه‎حوی، مولاناخالد نقشبندی، قانع، حافی، مولوی، غریق، بیخود، شارق هرسینی، ملا پریشان دینوری، غلام رضا خان ارکوازی، سیف القضات، شیخ رضای طالبانی، ملا احمد خاکی، ترکه میر، حه مدی صاحب قران، جوهری، مینه جاف، علی نقی دبیر، منوچهر خان کولیوند، سید حسن سورینی، فقیه قادر همه وند، الله مراد هرسینی، شامی کرماشانی، مجدی و گلشن کردستانی» در این میدان به شایستگی داد سخن داده‎اند. در این بخش نمونه‌هایی از این‌گونه اشعار شاعران کرد را به اجمال مورد بررسی قرار می‎دهیم:

1. مولوی تاوه گویزی شاعرِ عالم و مجتهدِ کردِ شافعی مذهب در کتاب «العقیده المرضیه» که به گویش اردلانی است، در مدح اهل‎بیت پیامبر(ص) سنگ تمام گذاشته و در ابیاتی زیبا به مدح حسنين(عليهم السلام) پرداخته است. وی در بخشی از اشعار زیبایش می‌فرماید:
«ئه‌ولاد که‌ئه‌ولا و فه‌زڵی جه‌لی بوو
ئه‌ولا تاج له‌ولا ئه‌م لا عه‌لی بوو

نواندی ئه‌و ساف که‌ماڵی ئه‌سڵه ین
ئاینه‌که‌ی ساف «حه سه ن و حسه ین»

ئه‌خلاقی «حه سه ن» نایێته ‌ته‌قریر
زوان کام که‌لام؟ خامه‌کام ته‌حریر؟»
(مولوی، 1407: 79 الی81)
یعنی: اولادی که اولی و دارای فضل جلی باشد، کسی است که از یک طرف به حضرت ختمی‌مرتبت محمد مصطفی(ص) و از سوی دیگر به حضرت علی(ع) می‌رسد. مقصود مولوی این است که حسنین(ع) از طرف مادر به حضرت محمد(ص) و از طرف پدر هم به علی(ع) می‌رسند که این خود فضیلتی بزرگ است. آیینه‎ی صاف حسن و حسین اوصاف کمال اصل را در حود منعکس کرده است. اخلاق امام حسن(ع) را نمی‌توان به رشته‎ی تحریر درآورد، چه زبانی و چه قلمی می‌تواند این کار را بکند؟
او در ادامه‎ی این شعر زیبا می‌گوید: ترکیب «ذبح عظیم» که در آیه‎ی یک صد و هفتم سوره‎ی مبارک صافات آمده است در شأن حضرت امام حسین(ع) است:
« (قالَ واصِفاً حَضرَتُ العَليم)
(وَ فَدَيناهُ‌ بِذَبحٍ عَظيم)
ئه‌لَبه ت ئه‌و زیبحه ‌حسه ین بوو رِاسه
ئه‌سفیا هه‌رچی ده‌فه‌رموون واسه
په‌ز ئه‌رچی چرای ڕه‌وزه‌ی نه‌عیم بێ
ده‌شێ بۆچ لایه‌ق وه‌سف عه‌زیم بێ»
(مولوی، 1407: 79 الی81)
خداوند دانا چنین وصف کرده است: «ما ذبحی عظیم را فدای او کردیم.» البته به زعم مفسران منظور از ذبح عظیم امام حسین(ع) است، زیرا اصفیا هرچه فرموده‎اند درست است. زیرا قوچ هرچند بهشتی باشد، لایق آن نیست که در شأنش گفته شود ذبح عظیم.

2. ماموستا قانع مریوانی (1318- 1358ه.ق) شاعر پرآوازه‎ی کرد نیز در ابیات مختلفی به مدح و ثنای پیامبر گرامی اسلام(ص) و اهل‌بیت مکرم ایشان پرداخته، چنانکه در یکی از اشعار مشهورش با مطلع:

«یا موحه‌ممه‌د لێو به بارو دڵ به بریانم مه‌که
ئه‌ی ره‌ئیسی هه‌ردوو دنیا دیده‌ گریانم مه‌که»
(قانع،1970: 41)
یا محمد لبم را بارگرفته و دلم را بریان مکن./ ای رییس هردو دنیا دیده گریانم مکن.
پس از نعت پيامبر (ص)، آل طاهرين را واسطه قرار داده است و خوش می‌سراید:

«تۆ که‌لیم و ته‌کیه‌گاهت عه‌رشی عا‌له‌م میسلی توور
قابی قوسه‌ینێ له ‌به ینا ما به تێکه‌ڵ نوور و نوور
باعیسی ته‌زئینی قه‌سرو جه‌ننه‌ت و سیمایی حوور
رۆژی مه‌حشه‌ر چۆن به باری نه‌گبه‌ته‌ۆ بێم بۆ حوزور؟
سا له‌به ر خاتر حسه‌ینت دڵ په‌رێشانم مه‌که» (همان)
یعنی: [یامحمد] تو همچون کلیمی و تکیه‌گاهت عرش عالم است، مثل طور. بین تو و اینکه نور با نور ترکیب شود فقط قاپ قوسینی فاصله مانده بود. تو موجب تزئین قصر و جنت و سیمای حور هستی. روز محشر با باری از گناه چگونه خدمت برسم؟
پس به خاطر حسینت(ع) دل پریشانم مکن.
3. شیخ محمد سمیرانی مشهور به «حافي» (1241- 1322ه.ق) نیز در يکي از اشعارش در بخشي از کتاب «نظم المحاسن» ضمن بر شمردن فضائل پيامبر بزرگ اسلام (ص)، پس از مدح خلفاي راشدين، در مورد حضرت علي (ع) و حضرت فاطمه‎‌ي زهرا (س) و حسنين (ع) چنين نغمه‌ سر می‌دهد:
«پس عـــلي مرتضــي زوج بتـــول شـــد مدار از وحدت و شرع رسول
نور علم و زهــــد و ورع و انقطاع
زو چو شمس انداخت در عالم شعاع
ليک شد بر وي زمستان اين جهان
از خوارج و از گروه یاغیان
نهب زد قهرش بر ايشــان برف وار
قتل از ايشـان کــرد جمعي بی‌شمار
بعد رحلت کـــردن آن نور عيـــن
مقتدي آمد حســـن ديگــــر حســـين
******
باز آن شـــــــــــهزادگان مفتخــر هر دو از زهــــــــــر قضا تيغ قدر
با جفا و جــــــور اعــــوان يزيد عاقبت گشــــتند مظلوم و شهـــيد
رستخيز آمد زمين از هـــجرشان آسمان از غم بر ايشان خون فشان»
(حافی، 1380: 125.)

4. شیخ رضای طالبانی (1253- 1327ه.ق)شاعر برجسته‎ی کرد نیز سه قطعه شعر فارسی در مدح و رثای امام حسین و آل علی (ع) دارد که به راستی خود به تنهایی برای معرفی جایگاه و مقام ادبی هر شاعری کافی است. سال‎هاست این ابیات در مجالس مذهبی و گودهای ورزش باستانی خوانده می‎شود و شاید بسیاری ندانند شاعر این ابیات گهربار شیخ رضای طالبانی است.
شیخ رضا در قطعه شعر زیبایی در مورد عاشقان راستین امام حسین(ع) می سراید:

«لافت از عشق حسين (ع) است و سرت بر گردن است
عشق‌بازي سر به ميدان وفا افکندن است

گر هواخواه حسيني ترک سر کن چون حسين (ع)
شرط اين ميدان به خون خويش بازي کردن است»

«طالبانی، 1949، 117، 118»

5. ملک الکلام مجدي: ميرزا عبدالمجيد متخلص به «مجدي» (‌1268-1344 ه‌.ق ) نیز در رثا‌ي ‌حضرت امام حسين(ع) شعر زيبايي سروده است که‌ چند بیت از آن را در این بخش می‎آوریم:
«اي توتياي دیده‌ی جان خاک پاي تو
برتر زعرش بارگاه کبریای تو
در رستخيز خون جگر بر زمين چکد
ز آن شاخ گل که بر دمد از نينواي تو
کردي به راه ‌دوست تن و جان خود فدا
بادا هزار جان گرامي فداي تو
در بحر رحمت است شناور هر آن کسي
يک قطره‌ اشک ريزد اندر عزاي تو»
(خیریه،1390 :67)
6. جوهري: «ميرزا محمد ملقب به «سعيد ديوان» و متخلص به جوهري فرزند ميرزا حسن صندوق‌دار سنندجی، (1259ه.ش - 1336ه.ش) قطعه شعر زیبایی در مرثيه‌ي امام حسین (ع) و شرح واقعه‌ي‌ کربلا سروده است که چند بیت از آن را به عنوان نمونه تقدیم شما می‌کنیم:
«باز اين چه شیون است و چه ‌زاری است در جهان
کز ديده‌‎ي سپهر بود جوي خون روان
باز اين چه ماتم است که اندر ظهور او
در گريه ‌چشم پير و بنالد دل جوان
باز اين چه شورش است و چه ماتم که صبح و شام
از مهر و ماه ‌اشک فروریزد آسمان
باز اين چه ‌نوحه ‌و چه فغان و چه ماتم است
که از آب چشم چرخ روان رود کهکشان
بهر عزاي آل رسول خدا، حسين (ع)
شاه عرب، امام عجم، نور مشرقين
در ماتم حبيب خدا زاده‌ي بتول
اي سینه آه ‌سر کن و اي ديده‌ خون ببار» (همان)

7. سيد محمدباقر حيرت سجادي (1294 ه.ق - ا134) ش) عشق و علاقه ‌به خاندان جدّ اطهرش را چنین بیان کرده است:
«اي مظهر جمال حق اي حضرت حسين (ع)
اي نقد عشق خاک تو بر کائنات دين
اي آن که ‌بارگاه تو چون همت رسول
برتر ز وهم بی‌خرد بعد مشرقين
در ذات توست هرچه بخواهی مگر که عجز
اوصاف توست هر چه بخواهی مگرکه‌ مين
بهر شهادت تو شهادت ز جان بسي
بر عرصه‌ي خيال برانداخت کعبتين
از استماع قصه‌ي تو درب نينوا
يابد مذاق خلق به هر حين طعم حين»
(خیریه، 1390: 289)
قسمت دوم) اشعاری که به شکل غیر مستقیم در مدح و رثای امام حسین (ع)سروده شده است
این اشعار اگرچه به مناسبت ها و انگیزه های مختلف بیان شده و به صورت غیر مستقیم به مدح و رثای امام حسین (ع) پرداخته است، اما این خود حاکی از از این نکته ی مهم است که واقعه کربلا و شهادت امام حسین (ع) در میان فرهنگ مردم کردستان، ریشه دوانده و رسوخ نموده است.

1. مولوی تاوه گویزی(1221- 1300ه.ق) شاعر بی‌بدیل کرد هنگام مرگ همسرش در قطعه شعری از واقعه‎ی کربلا یادکرده و احوال غمگین و پر ملال خود را به احوال اسیران کربلا تشبیه کرده است و می‌گوید:
«شوورای عاشووران دیسان به زمش به ست
موحه‌رِره‌م ئاما مه‌حره‌م شی نه‌ده‌ست
ئه‌و خه‌ریک نه‌چۆڵ شاری عه‌ده‌مدا
من نه ‌که‌ربه لای سارای ماته‌م دا
ئه‌و« یه‌زید» مه‌رگ وه‌ئه‌سیر به‌رده
من زاده‌ی زیاد، خه‌م یه‌قیر که‌رده
بازاڕه‌ن واده‌ی مامه‌ڵه‌ن ساقی
هه‌ی بگره‌ فانی، وه‌ی بده‌ر باقی
ڕۆ حسه ین ئاسا فه‌ردا که ڕۆ بۆ
داخوم سه‌ر جه‌کۆ لاشه‌م جه‌کۆ بۆ»
(مولوی کرد،1961: 341- 340)
او در این شعر می‌گوید: گروه عزاداران عاشورا گردهم آمده‎اند و با آمدن ماه محرم، محرم من(یعنی همسرش) از دست رفت. او در شهر عدم است و من در صحرای کربلای ماتم او. او را یزید مرگ به اسارت برده است و من نیز اسیر ابن زیاد غم و اندوه هستم. وی بدین شیوه مرگ را به «یزید» و غم و اندوهی که او را فراگرفته به «ابن زیاد» - که بازماندگان واقعه‌ی کربلا را به اسارت گرفت- تشبیه و عدم را به شهری خلوت و ماتم خود را به صحرای کربلا تشبیه کرده است. مولوی در نهایت در این قطعه‎ی حزین می‌گوید: این دنیا همچون بازاری است که جای معامله است. پس تو ای ساقی آنچه فانی است بگیر و آنچه باقی و جاودان است به من ببخش. وای بر من! راستی فردا که روز موعود (رستاخیز) فرا خواهد رسید تو گویی من نیز چون امام حسین(ع) سرم کجا و تنم در کجا خواهد بود؟

2. مه حوی(1246- 1324ه.ق) عارف راز آشنا نیز در این بیت فارسی به واقعه‎ی کربلا اشاره ‌و آمدن يار را هم چون رفتن بزرگي به زيارت کربلا تشبيه کرده ‌است:
«کرد او گذر به خاک من خفته‌ دربلاشاه آمد از براي زيارت به کربلا»
(مه‌حوی، 1367: 16)
همچنین محوی در بیتی ملمع که‌ کردي و ترکي است، با اشاره‌ به ماجراي کربلا و شهداي آن واقعه می‌گوید، يار چو کشتار خانه‌ي عاشقان را ديد گفت:«من نخستين يزيد هستم و اين جا کربلاي مکرر است»:
«تورکی من کوشتارخانه‌ی عاشقانی دی وتی:
من بیرنجی بیر یه‎زید، ئێره ‌ئیکینجی کربلا»
( مه‌حوی، 1367: 16)

3. ملا خدر نالی (1215- 1273ه.ق) شاعر خوش‌قریحه و نازک خیال کرد نیز این‎چنین به واقعه‎ی کربلا اشاره کرده است:
هه‎موو رۆژم دوعایه داخۆ که‎ی بێ به تیرێکم شه‎هیدی که‌ربه‌لا که‌ی
(نالی، 1961: 49)
یعنی: هرروز دعایم این است که با تیری مرا شهید کربلا کنی!
***
خواننده‌ی گرامی! این ابیات تنها نمونه‎های کوچکی بود از اشعاری که شاعران کرد در مدح و رثای پیامبر اعظم (ص) و اهل‌بیت مکرم ایشان سروده‎اند. همچنان که در آغاز گفتیم تعداد این ابیات به حدی است که نه تنها در یک مقاله، بلکه شرح آن‎ها در چند دفتر هم نمی‎گنجد. لذا برای جلوگیری از طولانی شدن مطلب به همین مقدار بسنده می‌کنیم.

فهرست منابع:
1- تاوه‌گويزي، سيد عبدالرحيم، (مولوي کرد)، 1407، عقيده‌ي مرضيه، به کوشش ملا عبدالکريم مدرس، چاپ اول، بغداد، الخلود، 1407 ه.ق.
2- تاوه‌گويزي، سيد عبدالرحيم، (مولوي کرد)، 1961 م. ديوان مولوي، به کوشش ملا عبدالکريم مدرس، چاپ اول، بغداد، النجاع.
3- خیریه، بهروز، 1389، اهل بیت پیامبر در شعر شاعران کرد، قم، انتشارات کتاب فردا.
4- سمرانی، شیخ محمد، 1380، دیوان اشعار، به کوشش ارسلان شریعتی، سنندج، نشر تافگه.
5- سلطاني، محمدعلي، 1369، حديقه‌ي سلطاني، با نظارت عبدالرحمن شرفکندي و ...، جلد دوم، چاپ اول، اروميه، صلاح‌الدین ايوبي.
6- طالباني، شيخ رضا، 1949 م، ديوان اشعار، به کوشش علي طالباني، چاپ اول، بغداد، معارف.
7- قانع، محمد، 1970، گولاله‌ی مريوان، به کوشش وريا قانع، چاپ چاپخانه‌ي راپه‌رين، سليمانيه، چاپ دوم.
8- محوي، محمد، 1367، ديوان اشعار، به کوشش ملا عبدالکريم مدرس، ارومیه، انتشارات صلاح‌الدین ايوبي.
9- نالی، ملا خدری احمدی شاویسی، 1364، به کوشش ملا عبدالکریم مدرس، ارومیه، انتشارات صلاح‎الدین ایوبی.